حکمت متعالیه، مکتب مستقلـے است که داراے نظام مخصوص به خود است. صدرالمتألهین شیرازے دستگاهـے فلسفـے ساخت که فراگیر همه‌ے مسائل فلسفـے است، به طورے که مـےتوان ادعا کرد حکمت متعالیه « مـےتواند با اصول خود، حتـے مسائل فرعـے را که بعدها در فلسفه پیدا مـےشود، به خوبـے حل کند».[1]

حکمت متعالیه از نظر شکل ظاهرے به مکتب مشاء شباهت دارد، اگر چه روح آن اشراقـے است و در عین حال عمده مسائل علم کلام اسلامـے را نیز به شکل مسائل فلسفـے در آن مـے توان یافت.

« امتیاز اساسـے حکمت متعالیه از سایر علوم الهـے مانند عرفان نظرے، حکمت اشراق، حکمت مشاء، کلام و حدیث با اشتراکـے که بین آنها است، در این مـےباشد که هر یک از آن علوم به یک جهت از جهات عرفان، برهان، قرآن و وحـے اکتفاء مـےنماید و به جهات دیگر نمـےپردازد و اگر هم به جهتـے از جهات دیگر دسترسـے یافت آن را مؤید فن خود مـےشمارد نه دلیل . . .

لیکن حقیقت حکمت متعالیه کمال خود را در جمع بین ادله‌ے یاد شده جستجو مـےکند و هر کدام را در عین لزوم و استقلال، با دیگرے مـےطلبد و با اطمینان به هماهنگـے و جزم به عدم اختلاف، همه‌ے آنها را گرد هم مـےبیند و در مقام سنجش درونـے اصالت را از آن قرآن مـےداند و آن را در محور وحـے، غیر قابل انفکاک مشاهده مـےکند».[2]

استفاده ملاصدرا از منابع قرآنـے، حدیثـے، عرفانـے، کلامـے و فلسفـے باعث شد مکتب او سرآمد تمام مکاتب و حکمت او تعالـے حکمت‌هاے پیشین باشد.

استفاده ملاصدرا از قرآن تنها محدود به بهره‌گیرے او از روح قرآن و الهام از آن در حل برخـے از مسائل نیست؛ بلکه در برخـے از مسائل آیات قرآنـے را به عنوان مؤید استدلال و گاهـے به عنوان مقدمات استدلال مورد استفاده قرار مـےدهد و گاهـے نیز براے اثبات عقلانیت قرآن.[3]

در مورد استفاده او از حدیث نیز باید این نکته را نیز مد نظر داشت که فهم او از روایات و نحوه‌ے استفاده از آنها را نباید به همان مقدار فهم و ادراک و برداشت متکلمان از روایات محدود کرد و دانست. بلکه او با ژرف اندیشـے در روایات از بیانـے دقیق از معناے آنها به شیوه‌اے شیوا در چینش استدلال از آنها بهره مـےگیرد.

منابع حکمت متعالیه نه مانند مکتب مشاء تنها عقل است و نه تنها الهام و اشراق که مانند عرفا و متصوفه عقل را عاجز از درک حقایق بداند.

یکـے از ویژگـےهاے بارز و منحصر به فردے که حکمت متعالیه را ممتاز از سایر حکمت‌هاے پیشین نموده همراهـے برهان با تزکیه نفس مـےباشد. تصفیه‌ے دل از ارجاس و رذایل اخلاقـے و خیالـے و وهمـے در هر مرحله و مرتبه‌اے موجب شده تا حکمت متعالیه علاوه بر برترے بر سایر فلسفه‌ها، خود نیز مبدل به روح ایمان گشته و حکیم متأله را از اهل نظر بودن به اهل بصر بودن ارتقاء دهد.

«صدرالمتـــألین مـےگوید:

« فرق میان علوم اهل نظر و معارف اهل بصر، نظیر امتیاز میان فهمیدن معناے شیرینـے و چشیدن آن است و نیز همانند فرق بین فهمیدن معناے صحت و مفهوم سلطنت، و صحیح و سلطان شدن مـےباشد. پس یقین کردم که حقایق ایمانـے بدون تصفیه‌ے دل میسور نیست»[4]

بنابر این برهان بدون وجدان کافـے نخواهد بود، و درباره‌ے ضرورت تلازم این دو چنین مـےگوید:

« گفتار ما بر صرف کشف و ذوق یا مجرد تقلید شریعت بدون حجت حل نمـےشود. زیرا مجرد شهود بدون برهان براے سالک کافـے نیست، چه اینکه صرف بحث بدون کشف، نقصان عظیم مـےباشد»[5]»[6]

« خلاصه آن که جامعیت حکمت متعالیه در این است که هم اهل شهود را سیراب مـےکند و هم اهل بحث را به علم یقینـے نائل مـےسازد، برخلاف علوم دیگر؛ زیرا عرفان براے اهل بحث محض کافـے نیست اگر چه خود عارف را مطمئن مـےسازد و حکمت بحثـے براے اهل شهود رســـا نیست اگر چه حـکیم باحث را قانع مـےکند و جدالهاے کلامـے براے اهل برهان کافـے نیست گر چه خصوص مستمع مجادل را ساکت مـےنماید نه متکلم را. چون جدال براے اسکات مخاطب است بر خلاف برهان که هر دو را قانع مـےکند.

بنابر این تنها حکمتـے که هم براے خود حکیم و هم براے دیگران و هم براے اهل شهود و هم براے اهل نظر کافـے است همان حکمت متعالیه خواهد بود.»[7]

شرح منظومه عنوان کتابـے است که مرحوم ملاهادے سبزوارے، حکیم الهـے عصر قاجار به رشته تحریر درآورده است. این کتاب در واقع یک دوره فشرده فلسفه اسلامـے بر مشرب و اسلوب حکمت متعالیه است که مطالب ژرف فلسفـے را با ذوق منحصر به فرد نگارنده عرضه داشته است. نوع نگارش این کتاب آن را از سایر کتابهاے فلسفـے متمایز نموده است. نگارش آن به گونه‌اے است که حکیم سبزوارے در ابتدا مطالب فلسفـے را در قالب نظم تنظیم و به مخاطب ارائه نموده است و پس از آن شرحـے به آن نظم نگاشته و در نهایت امر نیز شرحـے شیوا و پرمغز بر آن شرح نوشته‌اند. مـے‌توان این کتاب را در واقع چکیده و خلاصه مطالب کتاب کبیر اسفار اربعه، اثر گرانقدر صدرالمتألهین شیرازے دانست با این تفاوت که شرح منظومه در نگاه اول به دو قسم منطق و الهیات تقسیم مـے‌گردد بر خلاف اسفار که تنها الهیات را در خود گنجانده است.

شرح منظومه ملاهادے در حوزه‌هاے فلسفـے ایران داراے اهمیت بسیارے مـے‌باشد. اختصار این کتاب همراه با شمول مطالب عمیق آن مورد توجه اساتید و دانش پژوهان بوده است. از حضرت امام خمینـے (ره) در ضمن خاطرات فلسفـے نقل شده است که در دوران تحصیل، شرح منظومه را نزد استاد مرحوم رفیعـے قزوینـے فراگرفته‌اند و سپس به مطالعه و فراگیرے اسفار اربعه اقدام نموده است و این در حالیـے بوده که فراگیرے شرح منظومه او را از وجود استاد براے تحصیل اسفار بـے نیاز ساخته است. این نکته را باید مد نظر داشت که فهم مطالب شرح منظومه به علت اختصار و موجز بوده آن حتماً نیازمند استادے ماهر و زبردست مـے‌باشد و الا بسیارے از مطالب بدون وجود استاد قابل فهم نیست.

مزیت شرح منظومه نوع نگارش این کتاب مـے‌باشد به گونه‌اے که با فراگیرے مطالب آن به همراه حفظ اشعار ابتداے هر مبحث مـے‌توان به راحتـے تمام مطالب را به خاطر آورد. در مثل مـے‌توان شرح منظومه را تا حدودے با الفیه ابن مالک در علم نحو مقایسه نمود.

بر منظومه ملاهادے شرح‌هاے مختلفـے نگاشته شده است. اساتید این علم همچون مرحوم محمد تقـے آملـے، مرحوم استاد انصارے شیرازے، مرحوم ذهنـے تهرانـے، استاد شهید مطهرے، علامه حسنزاده آملـے و استاد رضـے شیرازے و غیره بر این کتاب شرح‌هاے مفیدے ارائه داده‌اند. مباحث دروس فلسفـے امام خمینـے (ره) با موضوع شرح منظومه نیز به صورت تقریرات ایشان در کتابـے جداگانه چاپ گردیده است.